Zwarte wijnboeren

Empowerment in de wijnstreek

De zwarte vrouw vertelde gladjes het aanbod van de werkgever. Hij zou voor alle zwarte mensen van de wijnfarm een nabijgelegen wijngaard huren. Om te beginnen voor twee jaar. Daar zouden ze kunnen werken in de avonduren en de weekends. Ze zouden hun eigen taakverdeling maken en werkschema's. Ze zouden van de machines, de wijnkelders, het laboratorium gebruik mogen maken en van de blanke specialisten alle advies krijgen als zij er om vroegen.. De opbrengst was helemaal voor hun. Ze zouden dan een eigen huis buiten de farm kunnen bezitten en het schoolgeld voor de kinderen kunnen betalen.

Ze hadden het niet vertrouwd, vertelde de vrouw verder, maar in onderling overleg hadden ze toch ja gezegd en nu waren ze daar heel gelukkig mee, want het was een succes en ze hadden nu een eigen huis en konden de school betalen voor hun kinderen. Ook werkten enkelen buiten "de plaas", dat was vroeger ongehoord. Alles was veel beter geworden. Het project ging verder met een veel moeilijker wijn.

Zij had het verhaal kennelijk al vaker verteld. Het was een van de zeldzame farms waar al enkele jaren geleden zulke projecten waren begonnen. Dat weren de voorlopers, nu waren er nog enkele die de eerste aarzelende stappen zetten. Het nog was bepaald geen algemeen verschijnsel. Ik kwam er via een alternatief toeristen bureautje dat speciale 'cross cultural' tours beloofde. Ook naar de winelands. Daar waren 'farm labourers' (lees 'zwarten') met cooperatie en een eigen wijnmerk, had de folder gezegd. Ik was de enige deelnemer en Owen was mijn privé gids waarmee ik die ochtend een goed contact had opgebouwd. Zijn aarzeling toen ik naar 'alternatieve projecten' had gevraagd, had hij laten schieten toen hij leerde kennen als iemand met aandacht voor de mensen en niet alleen voor spectaculaire resultaten. En toen was hij voor de dag gekomen met dit project. We kwamen onaangekondigd, voor Owen was het ook nieuw.

Ik vroeg door naar details van dat "onderlinge overleg". Meestal is er spontaan weinig democratie maar meer machtsspelletjes in die situatie. Alleen de mannen waren door de baas uitgenodigd om het voorstel te aanhoren en de mannen, thuisgekomen, overlegden onderling. De vrouwen hoorden het later wel. Maar zij had door haar -- natuurlijke & ongeschoolde -- intelligentie kennelijk een aparte positie. Toen de mannen vastliepen in wantrouwen (deels terecht, want de blanken hebben 300 jaar niet anders gedaan dan die 'domme' zwarten belazeren) en haar man geen raad meer wist had zij gezegd tegen haar man: "Laat je hart spreken. Ik geloof in de eerlijkheid van het aanbod". En dat had de doorslag gegeven. Ik vond het een aangrijpend dramatisch moment. Zo'n reuzestap in de ontwikkeling van zoveel gezinnen had aan een zijden draadje gehangen. "Volg je hart, hier is wat echt nieuws aan de hand", had ze gezegd. Zij en Owen en ik waren er stil van en keken elkaar aan. Geen woorden.

Zij was een intelligente, tamelijk stille vrouw van een jaar of vijftig die inmiddels op het kantoor zat van de wijnfarm. Vroeger werkte ze alleen maar op het land. Om de situatie goed te begrijpen, moet je weten dat de zwarte arbeiders met hun gezinnen op de farm wonen. In een uithoek van het terrein vormen ze een mini-dorpje, primitief en armoedig. Maar ze kunnen er niet af, want ze hebben geen cent om elders te gaan wonen. Of het zou in die kilometersgrote zwarte apartheidwoonwijken moeten zijn om daar nog erger te verpauperen. Alleen de mannen, gezinshoofden, hadden een soort arbeidscontract. De rest van de familie werd gerekend mee te werken als dat nodig was. Pas na het verdwijnen van de apartheid is er een echt arbeidscontract nodig voor ieder persoon, ook voor de kinderen. Maar er is nu ook schoolplicht. 70% is analfabeet! En dan heb ik het nog niet over werkelijke misstanden. De werkers worden alcoholist gemaakt en gehouden door het zgn doppie-systeem (een doppie is een pintje). 's Morgens krijgen ze twee liter wijn en 's middags weer. "It keeps them going", zeiden ze. Dat is nu absoluut verboden sinds zwarte regering van 1994. Er is een uitgebreid afkickprogramma. "Nu delen ze iedere morgen en iedere middag karrevrachten medicijnen uit uit op kosten van de overheid", zei een blanke mij cynisch.

De politieke omslag door het verdwijnen van apartheid heeft diepgaande gevolgen die je als buitenstaander bijna niet kunt voorstellen. Voor een oppervlakkige toeschouwer is er ook 'niks anders' te zien dan natuurschoon en westerse outillage. Maar 64% van de bevolking is zwart en eeuwenlang dom en arm gehouden. De ideale verhoudingen op alle niveaux en functies moeten worden wit 24%, bruin 11%, Indier 1% en zwart 64%. Dat roept spanningen op. Maar wat mij verbaast en ontroert is de voortdurende wil om tot 'reconciliation' te komen, het thema waar Mandela en De Klerk vanaf het begin op hamerden. Dat is de mentaliteit die de politieke sfeer bepaalt. Opborrelende oude pijn, haat en angst is ieder moment zichtbaar, maar er is vertrouwen. De 'faux pas' worden in de kranten breed uitgemeten, maar de ondertoon blijft 'reconciliation'. Het is ook een noodzaak. "We zijn op de rand van de afgrond gestopt met deze fatale politiek", zegt een briefschrijver in de krant. Dat begint bij grotere groepen blanken door te dringen. Het is de reden waarom de spanningen aanvaard worden. Er is geen 'terug'.

Het land moet sociaal worden geherstructureerd als eerste prioriteit van de binnenlandse politiek. Als buitenlandse politiek liggen er belangrijke rollen op wereldniveau -- en zeker ook binnen Afrika -- klaar om opgepakt te worden. Potentieel kan het een voortrekkersrol in Afrika vervullen, of een van de hoofdspelers worden. Maar alleen een 'zwart' Zuid Afrika, kan door de andere afrikaanse landen worden aanvaard. Een 'wit' Zuid Afrika wordt uitgestoten. Dit 'to be or not to be' is een schrale troost bij de spanningen die door de geforceerde integratie worden opgeroepen. Nepotisme, ondeskundigheid, corruptie, 'you name it'. Ervaren blanken en kleurlingen voortijdig werkeloos. Velen moeten 'inleveren' Maar er is een ondertoon van onontkoombaarheid en 'reconciliation'. Wellicht ook van verzoening met het individuele verlies.

De zwarte gemeenschap bloeit op. Grandioos, ontroerend, beangstigend. Dezer dagen pas tien jaar geleden kondigde de toenmalige blanke president aan dat hij ophield met het bestrijden van de zwarte ondergrondse bewegingen en samenwerking ging beginnen. Ondanks de zichtbare tekens aan de wand was het een verrassing. "Evaporate, Emigrate of Participate" zeiden de blanken tegen elkaar en veel prachtige wijnfarms zijn voor lage prijzen verkocht omdat de eigenaar geen nieuwe relatie met zijn zwarte werkvolk aandurfde.

Zes jaar geleden pas, was er een nieuwe grondwet en een zwarte president, Mandela. Nu is er zijn opvolger, en de overgang lijkt soepel te verlopen. Een paar dagen geleden hield hij zijn eerste rede bij de opening van het parlement. Kersvers is alles.

Maar terwijl veel blanken nog hun adem inhouden en enkelen aarzelend hun hand uitsteken naar nieuwe relaties met de zwarten zijn er al allerlei 'empowerment' projecten aan de gang van voortrekkers. Al heel vroeg 'low profile' begonnen, tonen ze nu al resultaten die als rolmodel kunnen dienen voor de volgende generatie durvers. Ik heb er een aantal bezocht en daarover schrijf ik. Het gonst van (positieve) energie in de zwarte maatschappij. Ik ben in shanty-towns geweest maar een blanke zich niet kon vertonen tot voor enkele jaren. Vanuit het armste van het armste werkt men zich omhoog. Er is energie, er is hoop. Het vibreert.

"Evaporate, Emigrate or Participate" hadden de blanken tegen elkaar gezegd toen de zwarte machtsovername onvermijdelijk leek te worden. Veel prachtige wijnfarms zijn voor lage prijzen verkocht omdat de eigenaar geen nieuwe relatie met zijn zwarte werkvolk aandurfde en liever naar het buitenland vertrok. De initiatiefnemers van de empowermentprojecten hebben voor 'Participate' gekozen. Er zijn er ook die voor 'evaporate' hebben gekozen, die de handdoek in de ring hebben gegooid. Wat wil je, niet iedereen heeft talent en energie om aan die strijd deel te nemen.

Er zijn veel soorten empowermentprojecten en ook op vele gebieden, maar ik beperk mij hier tot de twee winefarms die ik heb gezien. In grote trekken zijn er overeenkomsten. Het komt er op neer dat de eigenaar een wijngaard ter beschikking stelt van zijn werkvolk. Zij verdelen zelf de nieuwe verantwoordelijkheden en kaderfuncties. Op zijn eigen farm gaat hij de arbeidstijden serieus nemen (geen overwerk meer) en in hun vrije tijd mogen/moeten zij de nieuwe velden bewerken. Zo was het in het bovenaangehaalde project.

Het andere project had een heel andere voorgeschiedenis, maar is daarna in grote trekken gelijk, zij het dat de zwarte werkers eigenaar zijn geworden van een wijnfarm. Daar begon het al in 1988. Er waren toen nog geen wettelijke structuren voor. Met het doel de zwarte werkers van een totaal verwaarloosde 'plaas' nieuwe hoop en nieuw leven in te blazen beloofde de nieuwe eigenaar, die deze farm uit een failliete boedel had gekocht, dat hij de werkers 'zou belonen' als zij dit bedrijf tot een 'kampioensbedrijf' zouden kunnen omvormen. En in 1996 is het zover: Hun Chardonnay is de beste van Zuid Afrika en hun 'plaas' de beste van de streek. De nieuwe eigenaar had de nodige vervolginvesteringen gedaan in een hi-tech wijnkelder, een top wijnmaker en een top plantkundige. Dan zet hij een tweede revolutionaire stap: Hij schenkt 9ha van zijn land aan de werkers en stelt zijn faciliteiten voor drie jaar gratis ter beschikking. (Land schenken aan zwarten was pas mogelijk sinds een wet van 1996). Als in 1998 bovendien hun Cabernet Sauvignon een gouden medaille krijgt, schenkt hij nog eens 2ha. Zodoende confronteert hij hun met het volgende niveau van ondernemerschap nu zij de kaderfuncties ongeveer allemaal door zwarte mensen hebben kunnen bezetten. Ook de topfuncties binnenkort, want rechterhand van de ingehuurde topwijnmaker is een zwarte en hij maakt daarbij studiereizen in het buitenland. Het aanbod wordt geaccepteerd en de werkers stichten een cooperatie en noemen die New Beginnings. Ik heb enkele van hun wijnen, die al een goede pers hebben, geproefd. De zaken gaan goed en ze hebben dit jaar 9,5ha met eigen middelen bijgekocht. Daarvoor namen ze een hypotheek op hun pas verdiende huizen.

In beide projecten is de hele opbrengst voor de zwarte werkers. Samen met een overheidssubsidie, die er is om aan de woonplichttoestanden een eind te maken, konden ze een hypotheekvrij huis verwerven in twee jaar tijd. De eigenaar zorgde voor overbruggingsfinanciering en technische steun van zijn (blank) kelder- en stafpersoneel. Verder is er een uitgebreid, vrijwillig, scholingsprogramma voor iedereen. In het vervolgproject van het eerstgenoemde gingen ze verder met een veel moeilijker wijn, de Cabernet Sauvignon. We konden de nog ongeëtiketteerde flessen van de alleerste charge proeven.

In beide gevallen is het een vormingsproject: 'training-on-the-job', maar dan wel 'self-organized', want vanaf het begin hebben ze de taakverdeling in eigen handen gehad. Verschillende zwarten bezetten nu kaderfuncties en sommigen zijn in opleiding voor hogere specialistische zaken zoals plantenziekten en het wijnmaken zelf.

Van het eerstgenoemde project was de eigenaar niet aanwezig, wij hadden per slot geen afspraak, maar zijn vrouw, die heel actief aan de bedrijfsleiding bleek deel te nemen, stond ons te woord. Haar man was met het idee gekomen en ze hadden er diepgaand over gepraat. Niet iedereen in de blanke kring wilde hun steunen, maar tenslotte hadden ze toch steun gekregen van enkele collega's, handelaars en inkopers. En toen, tot haar ontsteltenis, bleek hun vorstelijke en diep eerlijk gemeende aanbod niet onmiddellijk te worden aanvaard. Het werd gewend en gekeerd en met wantrouwen bekeken. 'Zie je wel', had ze al gedacht, 'het is toch een ondankbaar en dom volk'. Ook haar man was geschokt, maar hij had uiteindelijk gezegd: "Laten wij wat meer geduld hebben. Wij hebben ons hart laten spreken. Zij zullen het verstaan". Ik werd getroffen door de opmerking van haar man: "Wij hebben ons hart laten spreken". Ik zei dat, en vertelde wat die zwarte vrouw had gezegd over de kritische momenten aan de andere kant wat ons dat had gedaan. Toen drong ook pas tot haar door hoezeer de werkelijke beslissingen door het hart werden genomen. Het was pas twee of drie jaar geleden en niemand had zo intens daarover doorgevraagd. De zorgen over wat er allemaal bij kwam kijken had de kern verduisterd. Het was bijna een glad verhaaltje geworden.